Page 7 - PWN PEWNY START. POZNAĆ I ZROZUMIEĆ UCZUCIA Poradnik metodyczny. Tablice do komunikacji

CZĘŚĆ I

Mały przewodnik po emocjach, uczuciach i rozwoju emocjonalnym dzieci
i młodzieży

Emocje, uczucia – co to takiego?

Literatura przedmiotu obfituje w różnego rodzaju teorie na temat tego, czym są emocje i w jaki sposób powstają.
W tym miejscu postaramy się przedstawić podstawowe informacje dotyczące cech charakterystycznych dla po-
szczególnych emocji, w tym ich funkcji i objawów. Przypominamy, że w niniejszym opracowaniu pojęcia emocji
i uczuć stosowane są przez autorki zamiennie. Jednocześnie zachęcamy do pogłębienia wiedzy na temat emocji,
zawartej m.in. w przywołanej poniżej literaturze przedmiotu.

Spośród wielu definicji emocji wybrałyśmy tę, która ukazuje ich złożoność i wieloaspektowość. Przyjęły-
śmy więc, że emocja jest subiektywnym stanem psychicznym, uruchamiającym priorytet dla związanego
z nią programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i panto-
mimiczne oraz zachowania (Doliński, 2000).

Z kolei inteligencja emocjonalna to umiejętność uzyskiwania oraz stosowania informacji o emocjach swo-
ich i innych oraz odpowiednia na nie reakcja. Wszystkie procesy z tym związane zachodzą w ludzkim mózgu/
umyśle. Sprawność lub zdolność emocjonalna to relatywna umiejętność odczuwania emocji i produktywnego
nimi zarządzania. Natomiast kompetencje emocjonalne to umiejętności takie jak samoświadomość, empatia,
samokontrola, umiejętność słuchania, podejmowania decyzji oraz kontroli gniewu. Poziom rozwoju tych ostat-
nich ma bezpośredni wpływ na siłę inteligencji emocjonalnej i poziom jej sprawności (Schilling, 2009, s. 10).

Aby poznać sposób powstawania emocji, należałoby zgłębić wiedzę z dziedziny neuropsychologii. W tym miej-
scu przedstawimy bardzo skrótowy opis najważniejszych ośrodków odpowiedzialnych za powstawanie emocji.

Życiem emocjonalnym, a także społecznym rządzi przede wszystkim układ limbiczny, który kształtuje się
pod wpływem natury i kultury. Obszary układu limbicznego położone poza korą mózgową odpowiadają za fi-
zjologiczne, spontaniczne przejawy emocji, za uniwersalne reakcje instynktowne, takie jak przypływ adrenaliny
czy przyspieszenie bicia serca. Wyższe piętra układu limbicznego związane są już ze świadomym wyrażaniem
stanów emocjonalnych, ponieważ w ich wytwarzaniu uczestniczy kora limbiczna. To w tym miejscu człowiek
uświadamia sobie uczucia; jest to także obszar, który pozwala na kontrolowanie emocji. W samym środku ukła-
du limbicznego, na granicy między korą i podkorowymi częściami mózgu znajduje się ciało migdałowate, od-
powiedzialne za wytwarzanie emocji. Jednak miejscem, w którym człowiek świadomie odczuwa emocje, jest
kora. Do tej części docierają informacje z ciała migdałowatego, gdzie przekładane są na nastrój, motywację
i zachowania społeczne. Na powstawanie i rozumienie emocji wpływ mają także półkule mózgowe. Ważniejszą
rolę w życiu emocjonalnym odgrywa prawa półkula, która często bywa wręcz nazywana półkulą emocjonalną,
natomiast lewa nazywana jest logiczną lub analityczną (Eliot, Schaffer, za: Słopień, Wojciechowska, 2017).

Emocje różnią się między sobą nie tylko z uwagi na treść charakterystycznych dla nich przeżyć. Są one od-
mienne również pod względem intensywności, długości trwania, złożoności, adekwatności występowania,
a przede wszystkim ze względu na znak emocjonalny (pozytywny lub negatywny) (Obuchowska, 2001). Siła
emocjonalnego reagowania w danej sytuacji jest naszą cechą osobniczą, będącą wypadkową różnorodnych
czynników kształtujących nasz rozwój. W dużej mierze jest ona zależna od rodzaju kultury, w której się wycho-
waliśmy, cech temperamentu i naszych życiowych doświadczeń. Na emocjonalność osób np. z ASD (ASD – ang.
autism spectrum disorder: spektrum autystyczne) duży wpływ będzie miała budowa, sposób funkcjonowania ich
mózgu oraz poszczególnych narządów zmysłu.

Jaką funkcję pełnią uczucia i emocje w ludzkim życiu?

Uczucia i emocje są nieodłącznym elementem naszego codziennego funkcjonowania. Sygnalizują, że w naszym
życiu dzieje się coś istotnego i ważnego z punktu widzenia naszego przetrwania. Mobilizują nas do działania.
Uczucia i emocje są swego rodzaju kompasem pomagającym w „podróży” do wybranego przez nas celu. Emocje
biorą też czynny udział w regulowaniu naszych relacji z osobami z najbliższego otoczenia. Wpływają na procesy

10