Page 8 - PWN PEWNY START. POZNAĆ I ZROZUMIEĆ UCZUCIA Poradnik metodyczny. Tablice do komunikacji

U dzieci z ASD szczególnie wyraźnie ujawniają się trudności związane z tworzeniem odpowiednich dla wie-
ku związków z rówieśnikami. Trudności te dotyczą ograniczonych zdolności empatii, rozumienia abstrakcyjnego
znaczenia języka, który w przypadku dzieci obfituje w rozmaite umowne, przenośne wyrażenia, a także braku
umiejętności zabawy (Pisula, 2012). Nasze doświadczenie wskazuje, że dzieci z ASD często prezentują zachowa-
nia wyglądające na agresywne jako nieefektywne strategie nawiązywania interakcji z rówieśnikami. Potrzebują,
praktycznie od samego początku, wsparcia w nauce inicjowania i podtrzymywania interakcji z innymi dziećmi.
Dokładana analiza behawioralna zachowania może umożliwić wskazanie intencji i typowych błędów popełnia-
nych przez dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

Dzieci z ASD znacznie rzadziej i krócej przyglądają się ludziom, poświęcając więcej uwagi przedmiotom.
Chociaż w miarę upływu czasu zainteresowanie interakcjami społecznymi u dzieci z ASD zwykle wzrasta, to
nadal jest ono mniejsze niż u ich rówieśników. Szczególne trudności dotyczą kierowania uwagi w stronę bodźców
społecznych i być może wynikają z braku wrodzonych preferencji względem tego rodzaju bodźców (Pisula, 2012).

Badania pokazują, że jeśli dzieci z ASD nawet potrafią rozpoznać bardziej złożone emocje, to nie wyko-
rzystują spontanicznie tej umiejętności w celu zinterpretowania czyjegoś zachowania – dostrzegane sygnały
społeczne nie są interpretowane jako istotne. Ponadto dzieci z tym zaburzeniem są mniej wrażliwe na bodźce
o znaczeniu emocjonalnym w porównaniu z dziećmi z innymi problemami w rozwoju (np. jego opóźnieniem)
oraz dziećmi rozwijającymi się prawidłowo (Pisula, 2012).

Słaba odpowiedź lub nawet zupełny brak odpowiedzi dziecka z ASD na próby zaangażowania go we wspólną
aktywność i stworzenia wspólnego pola uwagi jest charakterystyczna dla tego zaburzenia i wyraźnie widoczna
między 14 a 24 miesiącem życia.

Chociaż dzieci z ASD potrafią wykorzystywać kontakt wzrokowy i gestykulowanie do otrzymania upragnio-
nego obiektu, którego nie mogą zdobyć bez cudzej pomocy, to nie używają tych środków komunikowania się
w celu dzielenia się zainteresowaniem obiektem. Tworzenie wspólnego pola uwagi wiąże się ściśle z umiejęt-
nością współdziałania, zdolnością naśladowania, komunikowania się, uczenia nowych umiejętności, rozwojem
teorii umysłu oraz empatii, a zatem ogólnie – z rozwojem społecznym i emocjonalnym człowieka.

Niektóre dzieci z ASD są niezmiernie wrażliwe na stany emocjonalne bliskich im osób, choć nie okazują tego
w bezpośredni i czytelny sposób. Nawet pomimo niskiego poziomu rozwoju poznawczego potrafią wyczuć emocje
i nastroje swoich najbliższych. Odbierają nie tylko ich zadowolenie czy poirytowanie, ale wykazują wrażliwość
na niewerbalny przekaz dorosłego, np. boją się kogoś, kto zbyt ostrożnie dotyka ich ciała. Są wrażliwe na mało
wyraźne sygnały w zachowaniu opiekunów, na zmiany w postawie ciała, zabarwieniu głosu lub codziennych czyn-
nościach. Niektóre dzieci z ASD „zarażają się” emocjami innych ludzi, rodzica czy rodzeństwa (Winczura, 2017).

Należy mieć na uwadze, że dzieci i młodzież z ASD to niezwykle zróżnicowana wewnętrznie grupa, także
pod względem funkcjonowania poznawczego. Nakładające się na spektrum zaburzeń autyzmu sprzężenia z in-
nymi niepełnosprawnościami, w tym niepełnosprawność intelektualna różnego stopnia, wpływają znacząco na
obraz funkcjonowania tych osób.

Funkcjonowanie emocjonalne osób ze spektrum autyzmu

Jednym z osiowych objawów zaburzeń ze spektrum autyzmu (DSM-V) są „deficyty w zakresie społeczno-emo-
cjonalnej wzajemności”. Problemy w funkcjonowaniu społecznym wydają się najbardziej widocznym i cha-
rakterystycznym objawem ASD. Można tu zaryzykować stwierdzenie, że w opinii publicznej funkcjonuje skrót
myślowy mówiący o tym, że autyzm wyklucza odczuwanie emocji, jak gdyby zaburzenie to równało się u osoby
z ASD z brakiem posiadania uczuć w stosunku do osób z najbliższego otoczenia. Na szczęście w ostatnim czasie
przeprowadzono wiele badań ukazujących emocjonalną naturę osób z ASD. Powstało też – co nie jest bez zna-
czenia dla rozwoju świadomości społeczeństwa – wiele publikacji autobiograficznych osób z ASD, ukazujących
głębię i złożoność ich życia emocjonalnego, w tym często traumatyczne przeżycia związane z brakiem zrozumie-
nia ich zachowań przez osoby z najbliższego otoczenia (odrzucenie, stygmatyzacja, znęcanie się).

Badania dostarczają coraz więcej dowodów na to, że osoby z ASD mają większe trudności z empatią po-
znawczą, czyli zdolnością do prawidłowej identyfikacji uczuć lub przekonań innych osób oraz zrozumieniem
ich powodów. Mniej nieprawidłowości obserwuje się w obszarze empatii emocjonalnej, czyli zdolności do
przedstawienia właściwej odpowiedzi emocjonalnej na stan umysłu innych osób. Chociaż dysregulacja emocji
nie jest częścią kryteriów diagnostycznych ASD, często wymaga szczególnej uwagi i terapii. Powoduje również
wzrost częstości rozpoznawania dodatkowych zaburzeń psychicznych. Różne czynniki mogą wpływać na nie-
prawidłową regulację emocji, w tym zmysły, samoregulacja niepokoju, medyczne i psychiatryczne zaburzenia
towarzyszące, deficyty umiejętności oraz wydarzenia traumatyczne (Winczura, 2017).

W wyniku obserwacji i prowadzonych badań stwierdzono, że problemy z rozpoznawaniem emocji przez osoby
ze spektrum autyzmu pozostają w ścisłym związku z zaburzeniami przetwarzania informacji dotyczących twa-
rzy oraz rozumienia ekspresji mimicznej. Zaskakujące jest, że mózgi osób z tym zaburzeniem rejestrują twarze

28