Page 70 - Biologia na czasie 3 - podręcznik

Rozdział 1. Mechanizmy dziedziczenia

y Podstawowe typy determinacji płci umożliwiły określenie wpływu płci osobnika na
U organizmów obserwuje się dwa podstawowe dziedziczenie niektórych cech, m.in. barwy oczu
typy genetycznej determinacji płci. Są to: u muszki owocowej. Cechy te nazwano cechami
v różnogametyczność (heterogametyczność) sprzężonymi z płcią i stwierdzono, że kodujące
męska – samce wytwarzają dwa różne rodza- je geny znajdują się w chromosomie X. U czło-
je gamet: jedne z chromosomem X, a drugie wieka sprzężone z płcią są m.in. geny odpowie-
z chromosomem Y. Samice wytwarzają tylko dzialne za krzepnięcie krwi, funkcjonowanie ko-
gamety zawierające zawsze chromosom X. mórek mięśniowych czy widzenie barw. Mutacje
Ten typ determinacji płci występuje u czło- w genach warunkujących te cechy są przyczyną
wieka i innych ssaków, u niektórych gatunków m.in. hemofilii oraz daltonizmu.
owadów, a także u roślin dwupiennych; Hemofilia jest skutkiem niedoboru jedne-
v różnogametyczność (heterogametyczność) go spośród kilkunastu białek należących do
żeńska – samice wytwarzają dwa różne rodza- czynników krzepnięcia krwi. Jej objawy są wi-
je gamet, mają bowiem dwa różne chromoso- doczne od wczesnego dzieciństwa. Należą do
my płci. Aby ułatwić odróżnienie tego typu nich długotrwałe i obfite krwawienia, nawet po
dziedziczenia od poprzedniego, chromosomy drobnych urazach. Szczególnie niebezpieczne
płci oznacza się literami Z i W. Samice mają są trudne do natychmiastowego rozpoznania,
chromosomy ZW, a samce – ZZ. Taki typ de- uporczywe i rozległe krwawienia wewnętrzne,
terminacji płci obserwuje się u ptaków, gadów, powstałe np. w wyniku przypadkowego, nie-
płazów, niektórych owadów (motyli) oraz nie- wielkiego i na pozór niegroźnego uderzenia.
licznych gatunków ryb. Obecnie leczenie hemofilii polega na stosowa-
Bez względu na typ determinacji stosunek niu dożylnych transfuzji preparatów uzupełnia-
płci u potomstwa wynosi 1:1, czyli rodzi się tyle jących brakujący czynnik krzepnięcia.
samo samców, ile samic. Daltonizm (ślepota barw) polega na zabu-
rzeniu rozpoznawania barw (głównie czerwonej
y Środowiskowy mechanizm i zielonej). Jego przyczyną są mutacje w genach
determinowania płci odpowiedzialnych za syntezę światłoczu-
U gadów i płazów płeć jest determinowana nie łych barwników znajdujących się w czopkach.
tylko genetycznie, ale również przez czynniki Barwniki te są wrażliwe na fale o odpowiedniej
środowiska. Dotychczas wpływ temperatury długości. Zarówno hemofilia, jak i daltonizm
otoczenia na powstawanie płci odkryto u wielu są spowodowane obecnością alleli recesyw-
gatunków żółwi i jaszczurek oraz u wszystkich nych kodujących je genów. Ze względu na
znanych gatunków krokodyli. Zaobserwowa- umiejscowienie tych genów w chromosomie
no np., że z jaj żółwi morskich inkubowanych X ujawniają się u kobiety jedynie wtedy, gdy
w temperaturze 30–35°C wylęgają się samice,
natomiast z jaj inkubowanych w niższej tempe- a b
raturze (20–22°C) wylęgają się samce. U aliga-
torów odwrotnie niż u żółwi morskich – pod
wpływem wyższej temperatury (33°C) rodzą
się samce, a pod wpływem niższej temperatury
(30°C) – samice. c d

y Cechy sprzężone z płcią
Oprócz genów determinujących płeć w chro-
mosomach płci znajdują się również geny wa-
runkujące inne cechy. Zostały one odkryte Sposób widzenia osoby zdrowej (a), osoby, która nie
widzi barwy czerwonej (b), osoby, która nie widzi barwy
dzięki badaniom Thomasa Morgana. Badania te zielonej (c), osoby, która nie widzi barwy niebieskiej (d).
68